رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی، در یادداشتی به اهمیت خلاقیت و سازگاری انسان‌های گذشته با طبیعت پرداخته است. او می‌گوید: ساکنان ایران زمین از دیرباز با هوشمندی و تدبیر خود توانسته‌اند مواهب طبیعی را به خدمت زندگی درآورده و با شرایط اقلیمی سازگار شوند. معماری یکی از مهم‌ترین ابزارهایی بود که بشر برای حل مشکلات زیستی خود ایجاد کرد.
از حدود ۱۰ هزار سال پیش، انسان‌ها با ساخت نخستین واحدهای معماری، علاوه بر ایجاد سرپناه، فضاهایی برای دام‌ها، ذخیره محصولات، کارگاه‌های تولیدی، معابد و ابنیه عام‌المنفعه ایجاد کردند. با گذشت زمان، این روند به ساخت سازه‌های رفاهی و تفننی مانند بادگیرها، آب‌انبارها، کاروانسراها و یخدان‌ها توسعه یافت. یخدان‌ها، سازه‌های خشت و گلی، نقش حیاتی نداشتند اما موجب بهره‌مندی بیشتر از مواهب طبیعی و رفاه بیشتر می‌شدند.
نخستین اشاره به یخدان توسط «سوزنی سمرقندی» در قرن ششم هجری قمری صورت گرفته و منابع متعدد تاریخی و لغت‌نامه‌ها نیز به آن ارجاع داده‌اند. یکی از آخرین و سالم‌ترین یخدان‌های ایران، یخدان کوثر در بیدخت گناباد است. این یخدان، آخرین سازه رفاهی عام‌المنفعه بین راهی بود که به مسافران کویر آرامش و خنکی می‌بخشید و احتمالاً در اواخر عصر قاجار ساخته شد.
یخدان کوثر شامل دو بخش اصلی است:
گنبدخانه یخدان: گنبدی بلند و مخروطی از خشت و گل با قاعده دایره‌ای بر شالوده سنگی، که برای ذخیره یخ و حفظ سرما طراحی شده است. کف گنبدخانه چاله‌ای به عمق ۳ تا ۵ متر و قطر ۵ تا ۷ متر دارد که یخ‌ها در آن چیده می‌شدند و با پوشال یا کاه محافظت می‌شدند.
سایه‌انداز: محوطه‌ای مسطح و اندکی گود با دیوارهای بلند در سمت‌های جنوب، شرق و غرب برای جمع‌آوری و یخ‌زدن آب‌های زمستانی. منفذهایی در دیوار جنوبی، بادهای سرد را به محوطه هدایت می‌کرد و به ماندگاری یخ‌ها کمک می‌نمود.
تاسیسات جانبی شامل برجک‌های پشتیبان، اتاقک برای مسئول یخدان و جوی آبی برای انتقال آب باران یا قنات به سایه‌انداز است. جوی آب با حوضچه‌های رسوب‌گیر و گیاه صحرایی «ساو» برای تصفیه آب تجهیز شده بود.
یخدان کوثر در سال‌های اخیر مرمت شده و در پنجم آذر ۱۳۸۰ با شماره ۴۵۰۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.
منبع: نشریه قلم نفیس – رجبعلی لباف خانیکی
برچسب‌ها: یخدان · میراث فرهنگی · معماری ایرانی · بیدخت · گناباد · سازگاری با اقلیم
