واقعه زلزله دهشتناک شامگاه ۱۰ شهریور سال ۱۳۴۱ بوئینزهرا، آنچنان شوکبرانگیز بود که تا روزها پس از وقوع این حادثه، همچنان تیتر اول جراید کثیرالانتشار ایران در آن سال بود. فاجعه زلزله بوئینزهرا، آنگونه بود که هرگز آمار دقیق کشتهشدگان آن مشخص نشد و تا امروز نیز هنوز معلوم نیست عمق خشم طبیعت در دشت قزوین، چه تعداد قربانی گرفت.
تورق جراید پایتخت ازجمله روزنامه اطلاعات در شهریور سال ۱۳۴۱، ابعاد مختلفی از واکنشها، بازتابها و پیامدهای این فاجعه را مینمایاند؛ ابعادی که میتواند در بازنمایی آنچه بر مردم بلوک زهرا در این زمینلرزه کمسابقه رفت، تأثیر بسزایی داشته باشد.
روزنامه عصرگاهی «اطلاعات»، حدود ۱۴ ساعت پسازاین واقعه دردناک در ۱۱ شهریور، درحالیکه هنوز ابعاد زلزله بهدرستی هویدا نشده بود؛ تیتر نخست خود را به زلزله بوئینزهرا اختصاص داد: «زلزله دیشب چند هزار نفر را مقتول و مجروح کرد». هفتاد قریه در زلزله شدید زیرورو شد این روزنامه نوشت: «ساعت یازده دیشب هفتاد قریه تابعه قزوین طی یک زلزله شدید زیرورو شد. در اطراف قزوین دو ناحیه بیش از سایر نواحی آسیبدیده است. از پنج هزار نفر سکنه قریه «دال اصفهان» [دانسفهان] چهار هزار نفر زیر آوار ماندهاند و در این قریه زمین دهان باز کرده و آب گلآلودی سرازیر شده که قسمتی از قریه را با خود برده است. در ناحیه حصار از هزار نفر سکنه فقط ۷۰ نفر زنده ماندهاند.»
این گزارش میافزاید: «اکنون مصیبتدیدگان و زلزلهزدگان به سه چیز احتیاج دارند. آب، نان و بولدوزر برای اینکه نعش کسان خود را از زیرخاک خارج کنند. سیل فراریان و زلزلهزدگان بهسوی قزوین در حرکت هستند. هزاران نفر از دهات بهفرمان وجدان و اخلاق خود بیل به دست بهسوی «دال اصفهان» به حرکت درآمدهاند تا اجساد مردگان و احیاناً زندگان را از زیرخاک بیرون آورند. خسارات مالی و مادی این حادثه رقم شگفتانگیزی را تشکیل میدهد و دهقانان تنگدست قزوین آخرین دارایی خود یعنی زن و فرزندان خود را نیز ازدستدادهاند.»
بیش از هزار کشته؛ آمار اولیه زلزله
اطلاعات در ادامه گزارشهای خود درباره این حادثه، خبر داد: «انتظار میرود تا آخر وقت امروز شاهنشاه ایران که در کرانه دریای خزر مشغول استراحت بودهاند؛ برای رسیدگی به اوضاع به تهران بازگردند.» این روزنامه همچنین گزارش داد: «آخر وقت امروز در یک تماس تلفنی پیرامون تعداد کشتهشدگان و مجروحین زلزله دکتر حسین خطیبی مدیرعامل جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران گفت: میزان تلفات وارده در نقاط زلزلهزده هنوز معلوم نیست؛ زیرا اکیپهایی که از طرف شیر و خورشید مرکز فرستاده شده است؛ هنوز در نقاط زلزلهزده مستقر نگردیده و به این جهت تعیین میزان تلفات بهدرستی مقدور نیست. مدیرعامل جمعیت شیر و خورشید سرخ افزود: بااینوجود حدس زده میشود که تعداد تلفات و مجروحین بیش از هزار نفر باشد.»
به نوشتهٔ اطلاعات، «دکتر روشن سرپرست موسسه ژئوفیزیک گفت: زلزله دیشب در ساعت ۱۹ و ۲۲ دقیقه بهوقت گرینویچ و ساعت ده و ۵۲ دقیقه و ۳ ثانیه بهوقتتهران آغاز شد. ضربه اصلی ۲۵ ثانیه طول کشیده و ضربههای متعدد بعدازآن در حدود یک دقیقه به طول انجامیده و ضربههای بعدی نیز هنوز ادامه دارد و این زلزله چه ازنظر ضربه اصلی و چه ازنظر مدت بیسابقه است.»
دولت عزای ملی اعلام کرد
یک روز پس از وقوع زلزله و درحالیکه آرامآرام عمق فاجعه رخ مینمود؛ دولت عزای ملی اعلام کرد و مخبران جراید که خود را به منطقه زلزلهزده بوئینزهرا رسانده بودند؛ گزارشهایی به پایتخت ارسال کردند که حکایت از فاجعهای بزرگ با ابعادی تکاندهنده داشت.
روزنامه اطلاعات در شماره ۱۲ شهریور خود نوشت: «گزارشهای رسیده از مناطق زلزلهزده حاکی است مقتولین و مجروحین زلزله به ده هزار نفر بالغ میشود، هزاران جسد در زیر آوار مانده و اهالی دهات برای خروج اجساد استمداد میکنند. گفته میشود اگر کانون زلزله در تهران بود؛ یکمیلیون نفر کشته میشدند. در «دان اصفهان» [دانسفهان] فقط انگشتشماری جان به در بردهاند، دهها دِه با خاک یکسان شده و ساکنان زنده بعضی از دهات فقط گربهها خروسها و بزهای سرگردان هستند. بوی تعفن اجساد، محیط ویرانهها را گرفته و هنوز پس از ۴۸ ساعت ممکن است کسانی در زیر آوارها زنده باشند. در بسیاری دهات مجروحین هنوز در زیر آفتاب و بیپناه هستند و صدای ضجه و ناله از هر طرف به گوش میرسد و خطر شیوع بیماریهای عفونی وجود دارد. گروهی از بازماندگان حادثه زلزله دیوانه شدهاند و روستائیان از ترس و وحشت دهات را ترک میکنند.»
این روزنامه در گزارش دیگری، خبر داد: «اتحادیه صلیب سرخ بینالمللی آمادگی خود را برای دادن کمک به ایران اعلام کرد. در قزوین برای کمک به زلزلهزدگان جهاد اعلام شد و مردم با بیل و تکهای نان و کوزه آب بهسوی دهات ویران راه افتادهاند.»
به نوشته اطلاعات، «آسوشیتدپرس در گزارشی اعلام کرد: بزرگترین دانشمندان زلزلهشناس آمریکا اطمینان دادند که بهطورقطع بین زلزله شدید روز گذشته شمال غربی ایران و یک آزمایش زیرزمینی اخیر شوروی در خاک روسیه ارتباطی وجود نداشته است. کارشناسان درعینحال اظهار داشتهاند زلزله ایران بههیچوجه با زلزلههای اخیر کلمبیا و ایتالیا و یونان ارتباطی نداشته است. «یونایتد پرس» از استکهلم گزارش داد انستیتوی زلزلهشناسی «اوپسالا» واقع در سوئد امروز اعلام کرد که زلزله اخیر ایران صد بار شدیدتر از زلزله اقادیر واقع در مراکش بوده است که در اول مارس ۱۹۶۱ دوازده هزار نفر براثر این زمینلرزه کشته شدند.»
بازدید محمدرضا پهلوی از مناطق زلزلهزده
۱۴ شهریور، این روزنامه خبر داد که «صبح امروز شاهنشاه برای بازدید از نقاط زلزلهزده وارد قزوین شدند. هواپیمای حامل شاهنشاه در ساعت ده و نیم در فرودگاه قزوین به زمین نشست و آقایان دکتر ریاحی وزیر بهداری و مهندس رجبی وزیر راه، تیمسار ارتشبد حجازی رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران، تیمسار ملک زاد فرمانده تیپ ۵ قزوین، فرماندار و روسای ادارات دولتی و اعضای انجمن شهر قزوین و جمعی از معتمدین و معاریف شهر مقدم شاهنشاه را استقبال کردند.»
اطلاعات همچنین در این شماره خود، اعلامیه شماره شش دولت که صبح همان روز منتشر شد؛ به این شرح بازتاب داد: «خوشبختانه بین مصدومین از دیروز تا ساعت ده صبح امروز تلفاتی نبوده است، ولی وضع عدهای از آنها بسیار سخت و خطرناک است. تعداد دقیق تلفات بعد از خاتمه مراسم تدفین به استحضار هموطنان عزیز خواهد رسید. دست کمکی که از طرف عموم طبقات برای برادران و خواهران داغدیده دراز شده است؛ مایه سربلندی و سرافرازی ما در جهان است. به کارمندان محترم دولت که پرداخت یک روز حقوق خود را پیشنهاد کردهاند؛ اعلام میشود که این عمل را خودشان انجام بدهند یکجا و یک قلم حقوق آنها از طرف دولت برداشت نخواهد شد. شما که نیت خیر دارید؛ چرا رأساً در این کار شرکت نکنید. برای کمک عملی دانشجویان عزیز و داوطلب دانشگاه دفتری در شیر و خورشید سرخ از امروز مفتوح است. هر کس مستعد و آماده هر کاری هست در این دفتر ثبتنام نماید تا بهموقع مورداستفاده قرار گیرد.»
زلزلهزدگان با مرگ روبهرو هستند
بعدازظهر دیروز اعلامیه شماره ۵ دولت به نقل از امیر اسدالله علم نخستوزیر به این شرح انتشار یافت: هماکنون ۴۵۰۰ نفر افسر، سرباز و ژاندارم در نقاط آسیبدیده عملیات نجات و تدفین اجساد را اداره مینمایند و کلیه تدابیر و پیشبینیهای لازم بهمنظور جلوگیری از بروز بیماریها بهعملآمده است. در خاتمه بسیار خوشوقتم که چند صد نفر از دانشجویان عزیز دانشگاه و ازجمله بالغبر ۶۰ نفر از دانشجویان سال آخر پزشکی بهوسیله ریاست دانشگاه آمادگی خود را برای کمک به هموطنان مصیبتدیده اعلام داشتهاند که بهموقع خود چه ازنظر نجات مصدومین و چه بهمنظور اداره امور ساختمانی و تجدید بنای دهات آسیبدیده از کمکهای بیشائبه آنان که درعینحال مایه افتخار و سرافرازی من است؛ استفاده خواهد شد.»
همچنین ساعت دو و نیم بعدازظهر پریروز اسدالله علم نخستوزیر پیامی به این شرح از رادیو ایران فرستاد: امروز صبح خودم به اتفاق وزیر بهداری، مدیرعامل شیر و خورشید سرخ از منطقه زلزلهزده بازدید کردم. برادران و خواهران ایرانی را که در نهایت سختی با مرگ روبرو هستند از نزدیک زیارت کردم و برای مقتولین طلب آمرزش نمودم. تلفات بسیار زیاد و فاجعه هولناک است. باید بگویم اولین روزی است که در قبال مسئولیت سنگین خودم احساس انکسار و شکستگی میکنم. از همان محل حادثه شدت آن را مجدداً به عرض شاهنشاه که در تمام مدت شبانهروز مراقب حال شما هستند؛ رساندم. قلب و روح رئوف شاهنشاه به حدی متأثر است که این فاجعه را عزای ملی اعلام و امر فرمودند موسیقی از رادیو حذف شود و امر شاهنشاه در ساعت ده صبح اجرا شد.»
مردم ایران وحشت انفجار اتمی را درک کردند
روزنامه اطلاعات در ادامه گزارشهای متعدد خود از ابعاد فاجعه زلزله بوئینزهرا، نوشت: «اخبار مربوط به زلزله ایران کماکان مهمترین خبرهای جهان را تحتالشعاع قرار داده است. آسوشیتدپرس در گزارشی توضیح میدهد زلزله به قول یکی از مقامات رسمی شیر و خورشید سرخ بعضی از دهات را از روی نقشه به کلی محو کرده و در بعضی نقاط حتی بستر رودخانهها را تغییر داده است. منابع آب آشامیدنی یک صد دهکده زلزلهزده را گلولای آلوده کرده و خطر شیوع بیماریهای واگیر همه جا را تهدید میکند.
بیمارستانهای محلی پر از مجروحینی است که حتی کف کریدورها دراز کشیدهاند و درد جراحات و درد دوری از خویشاوندان فریاد آنها را به آسمان بلند کرده است. شش هواپیمای نظامی شروع به حمل زخمیها به تهران کرده است.
در تهران برای سومین روز مراسم عزا در مساجد برگزار شده؛ ولی از مساجد ویران دهات، صدایی برنمیخیزد. امروز دیلی تلگراف سرمقالهای دارد که در آن اشاره به دستگاهی مینماید که بشر را باید از وقوع زلزله آگاه کند. دیلی تلگراف در سرمقاله خود مینویسد: این زلزله کاملاً پیشبینی شده بود. آنهایی که دستخوش زلزله واقعشدهاند؛ میگویند که هیچچیز نمیتواند پیش از زلزله حالت خوف و وحشت و عجز در دل آدمی ایجاد کند.
تلگراف در دنباله این مقاله میگوید: دنیا اکنون دستخوش مصیبت دنبالهدار زلزله است و از تلفات وحشتناکی که در ایران به بار آورده و شدیدترین زلزله ایران تلقی گردیده ابراز وحشت میکند و میپرسد که آیا از این جریان نباید درس عبرت گرفت و در پایان چنین نتیجه میگیرد؛ البته دنیای متمدن باید به کمک زلزلهزدگان بشتابد؛ ولی آیا نباید متمدنتر شود.
گزارش رسانهها سفر شاه به بوئینزهرا
«رادیو لندن» در گزارشی اعلام کرد: امروز شاه ایران با هواپیما به مناطق زلزلهزده پرواز کردند و از نقاط آسیبدیده نزدیک شهر قزوین دیدن نمودند. ایشان با بازماندگان این مصیبت سخن گفتند و شب را نیز در میان آنان خواهند گذراند. شاه به خبرنگار بنگاه رادیو انگلستان در خاورمیانه که اکنون در ایران است؛ گفت: ده هزار نفر در این زلزله کشته شده و ۲۰ هزار نفر دیگر بیخانمان هستند.
«آسوشیتدپرس» نیز در گزارشی اعلام کرد: در این منطقه ۶۰ هزار نفر زندگی میکردند؛ اما حالا ۳۰ هزار نفر ماندهاند و از این ۳۰ هزار نفر بین ۲۰ تا ۲۵ هزار نفر بدون خانه و کاشانه هستند. این گزارش با اشاره به حضور شاه در مناطق زلزلهزده میافزاید: یک زلزلهزده فریاد کشید ای شاه! زن مرا به من باز گردان، دیگری شیون زنان میگفت: آه بچههایم! شاه اظهار امیدواری کرد که «دهات ویرانشده ظرف یک سال تجدید ساختمان شوند و سپس به ارتش دستور داد که قناتها را آباد کنند.»
تعداد دقیق قربانیان زلزله ایران ممکن است تا ابد نامعلوم بماند. به نوشتهٔ این روزنامه، «دکتر روح اله چنگیزی سرگرد نیروی هوایی ایران که با جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران همکاری دارد؛ دیروز اعلامخطر کرد که در بوئین و سایر دهات، خطر امراض عفونی وجود دارد.»