هنر چهل تکه دوزی از دوران گذشته در ایران رایج بوده ولی تاریخ مشخصی برای پیدایش این هنر در دست نیست ولی آثار بازمانده در موزه های آرمیتاژ لنینگراد و متروپولیتن و موزه ایران باستان حکایت از رواج این هنر در دوره سلجوقی دارد .
در دیگر دوره ها نیز با ویژگیهای خاص ، این هنر ، جلوه گری نموده بطوریکه قطعات مختلف پارچه با مهارت هر چه تمامتر با توجه به هماهنگی کامل رنگها بغل همدیگر دوخته می شد که شباهت کامل به شالهای کشمیر داشت . روی بخیه ها را نیز با گل دوزیهای ابریشمی الوان همراه می ساختند که جلوه دیگری بدوخت می بخشید .
شواهد نشان می دهد که هنر چهل تکه دوزی تاریخچه ای طولانی در کشورهای مختلف بشرح زیر دارد :
- در مصر باستان که از چهل تکه دوزی برای لباس ، تزئینات دیوار ، پارچه و مبلمان استفاده می کردند که قدیمی ترین تصاویر مربوط به سه هزار و چهارصد سال قبل از میلاد است .
- در چین که گفته می شود چهل تکه دوزی توسط امپراطور لیویو از سلسله لیو آغاز شده است .
- در اروپای قرون وسطا که اولین چهل تکه دوزی های محافظت شده مربوط به این دوران است و در کنار لایه های پارچه لحافی در ساخت زره استفاده می شد و زره پوش های ژاپنی نیز به روشی مشابه چهل تکه دوزی را انجام می دادند و دوخت لحاف های خانگی با استفاده از این روش در قرن یازدهم الی سیزدهم شروع شد و رسم دوخت لحاف به این شیوه توسط مهاجران به آمریکا منتقل شد .
- در آمریکا نیز چهل تکه دوزی به دوران رکود بزرگ جهانی دوباره به سرعت در میان مردم احیا شد به این علت که راهی برای بازیافت لباس های فرسوده و تبدیل به لحاف گرم داشته باشند و لحاف دوزی دستی در آمریکا اغلب به صورت گروهی انجام می شد . اگرچه امروزه صنعتگران از پارچه های صد در صد نخی زیبا و نو در طرح های خود استفاده می کنند .
- در هند که برای دوخت پتو از پارچه های مختلف که قسمتی از یک اثر هنری هستند ، استفاده می شود . و در برخی از مناطق کارناتاکا به نوزادان تازه متولد شده هدیه داده می شود و قبایل لامبانی با چنین هنری دامن می پوشند .
- در پاکستان نیز لحاف های رالی در منطقه سیند در سراسر شبه قاره معروف است . و به علت زیبایی خاص ارزشمند هستند .
امنه آزادی
هنر چهل تکه دوزی :
هنر چهل تکه دوزی به دوخت قطعات ریز و درشت و رنگارنگ پارچه های مختلف به یکدیگر اطلاق می شود . این قطعات معمولا از انواع پارچه های : ساده ، گلدار ، چهارخانه ، راه راه و خالدار تهیه می شود و نام چهل تکه نیز بمناسبت استفاده از تکه های مختلف در تعداد زیاد بر روی این هنر دستی نهاده شده است تکه های پارچه عموما بشکل : مربع ، مثلث ، مستطیل های ریز و درشت و لوزی بریده واز پشت با کوک به یکدیگر وصل می شوند و سپس بوسیله دوختهای ریز بهم دوخته و محکم می گردند .
از موارد مصرف چهل تکه دوزی برای تهیه : رویه لــحاف ، رویه کرسی ، رویه پشتی ، روتختی ، کوسن ، رومبل ، تابلوهای تزئینی ، سجاده و کیف و … مورد استفاده قرار می گیرد .
مرکز اصلی چهل تکه دوزی در گذشته به شهرهای : رشت ، اصفهان ، تبریز، کاشان ، یزد ، کردستان و آذربایجان غربی بوده ولی اکنون در اکثر جاها این دوخت رایج می باشد .
تکه دوزان قبل از پرداختن به عمل دوخت پارچه های الوان برای دوخت را کاملا شسته و از ثابت بودن رنگ و شکل آن اطمینان پیدا می کردند . بعد با آشنایی کامل به هماهنگی رنگها شروع به دوخت قطعات می کردند .
از موارد مورد نیاز برای چهل تکه دوزی می توان به : پارچه های مختــلف ، سوزن ، نخ پنبه ایی ، قیچی ، سوزن ته گرد ، آستری ، پشم شیشه ، لایه چسب ، کاغذ شطرنجی میلیمتری اشاره نمود . که امروزه از خط کش های مخصوص چهل تکه دوزی که امکان اندازه زدن زاویه هم وجود دارد و شما می توانید این کار را که یکی از اصول انتخاب تکه های پارچه است انجام بدهید . و همین طور کاتر غلتکی که تیغه های دایره ای دارند و به کمک آن ها می توانید برش های مورد نیازتان را بزنید . و صفحه برش در اندازه های مختلف با ضخامت های متفاوت وجود دارد که این صفحات ضد خش هستند برای برش پارچه با استفاده از کاتر ، روی این صفحات انجام می گیرد .
قطعات تکه دوزی را می توان از انواع پارچه ها انتخاب کرد ولی باید دقت کنید که این پارچه ها دارای بافت محکمی باشند تا بعد از بریده شدن کناره های تمیزی داشته باشند . کار کردن با پارچه های پنبه ای از همه پارچه های دیگر ساده تر است ولی پارچه هایی مثل : تافته ، کتان و مخمل و پارچه های دیگری را میتوان با هم ترکیب نمود .
برای دوختن قطعات تکه دوزی از نخ ظریفی که با رنگ های یکدست است استفاده می شود و اگر دوخت باید با بخیه های تزئینی انجام شود نخی را با رنگ متضاد بکار می گیرند .
روش های تکه دوزی را می توان به شرح ذیل خلاصه کرد :
- روش ساده : در این روش نخست طرح مورد نظر را که اکثرا هندسی و یا نگاره های دیگر است روی کاغذ شطرنجی طراحی و سپس بر روی پارچه های مورد نظر طبق نقشه برش داده ، برای برش می توان از قیچی یا کاتر استفاده کرد سپس قسمت اضافی را که برای حاشیه گذاشته ایم را به تو برمیگردانیم ، تکه ها را بر روی پارچه زمینه سنجاق می کنیم و در جا با بخیه بسیار ریز آنرا می دوزیم .
- روش معرق : در این روش هنرمند پس از طراحی و نقش پردازی روی زمینه ، کادرهای معین روی زمینه را ، از زمینه جدا و به اندازه آن از رنگ دیگر زمینه بریده و جایگزین می نماید و با دقت زیاد در ایجاد هماهنگی رنگها و محاسبه و برش روی بخیه را قیطان گذاری نموده و بست می زند . دوختهای تزئینی دیگری را بریا جلوه بخشیدن خاص به دوخت بکار می برد .
- روش ضخیم دوزی و برشی : در این روش گاهی از پنج الی شش لایه از پارچه ها با رنگهای متفاوت استفاده می شود . ابتدا طرح را روی زمینه پیاده نموده بعد با توجه به نقش زمینه قسمت هایی از لایه های رویی را می برند تا رنگ پارچه زیرین نمایان شود . در مورد طرحی که یک نقش اصلی در مرکز دارد باید لایه ها را پیش از شرو ع بدقت تنظیم کرد .
- روش نمدی :چهل تکه دوزی با نمد را بسیار آسان می توان اجرا کرد . چون نمد هیچوقت سائیده و ریش ریش نمی شود و نیاز به برگرداندن کنارهای آن نیست .قطعات را فقط در جا سنجاق کرده و با بخیه به زمینه می دوزند .البته جنس زمینه را باید از پارچه های ضخیم انتخاب کرد تا با جنس نمد تناسب داشته باشد .
- روش مرصعی :در این روش دوخت ، هنرمند چهل تکه دوز ، هنر خود را با سنگ دوزی ، مروارید دوزی ، منجوق دوزی و … همراه می سازد که این چهل تکه را چهل تکه دوزی مرصعی می گویند .
امینه آزادی
در زیر نمونه های مختلفی از هنر چهل تکه دوزی رو میتوانید مشاهده بفرمایید .
