آجیده‌دوزی

آجیده‌دوزی، دوخت ریز و ظریف، بر روی پارچه‌ای دولایه، با لایۀ نازكی از پنبه است. واژۀ آجیده، در زبان‌های ایرانی، به معنای بخیه زدن، سوزن زدن و همینطور فرو بردن سوزن، درفش یا نیشتر، در چیزی است.

از تاریخچۀ آجیده‌دوزی اطلاعات زیادی در دست نیست؛ اما طبق شواهد،  کهن‌ترین آثار آجیده‌دوزی، مربوط به زمان هخامنشیان است؛ در اینگونه آثار هخامنشی، قسمت زیرین تسمه‌های تیردان‌های سربازان، با یک لایه پارچه، پنبه‌دوزی می‌شد و آستر داده می‌شد؛ تا سنگینی وزن آن، باعث آزار شانۀ سرباز نشود. از آن دوران به بعد، نمونه‌های بی‌شماری از این هنر ایرانی، در سنگ‌نگاره‌های دوران اشکانی و ساسانی نیز دیده شده است.

همچنین در دوره‌های پس از ساسانیان، آجیده‌دوزی، از رواج نسبی برخوردار بوده است؛ تا این که در زمان صفویان، این هنر، مانند اکثر هنرهای ایرانی، به اوج خود رسید؛ و همچنین در زمان‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه، هنرمندان آجیده‌دوز، برای رویۀ پارچۀ قلمکار، نقشی ریز انتخاب می‌کردند؛ و آن را آجیده‌دوزی می‌کردند.

این هنر ارزنده، در استان کرمان، محبوبیت بیشتری دارد. این نوع دوخت، اغلب برای تزیین رو بالشی، لحاف، رو تختی، پوشاک، کلاه‌های درویشی، بقچۀ سوزنی و روانداز به کار می‌رفته‌ است.
(بقچۀ سوزنی نوعی زیرانداز بوده است، که در زمان‌های گذشته، وقتی به حمام می‌رفتند با خود حمل می‌کردند؛ و بعد از حمام، برای پوشیدن لباس‌ها، آن را زیر پای خود می‌انداختند، تا آب چکه نکند و سُر نخورند).

همچنین نقوش مختلفی توسط این دوخت روی پارچه ایجاد می‌شود، که بیشتر این نقش‌ها، بین آجیده‌دوزی و دیگر شاخه‌های رودوزی ایرانی، مشترکند.

از بین این طرح‌ها و نگاره‌ها، می‌توان به نقوش هندسی، گل و مرغ، گل و بوته، ترنج، محرماتی عمودی، محرماتی جناغی، قابقابی، بازوبندی، دایره، بیضی، لوزی، هلالی، زیگزاگی، گلدانی و…اشاره کرد. ولی یکی از طرح‌های ویژه و اختصاصی در این نوع از رودوزی، طرح چهارتکه، به همراه برش‌های مورب است. در این روش، مثلث‌ها، در چهار قطعۀ مربع شکل طراحی می‌شوند؛ که در داخل این چهار قطعه، باز هم مثلث‌ها، در چهار قطعه لوزی دیگر شکل می‌گیرند.
از دیگر طرح‌های ویژۀ این هنر، نوع سه قطعه‌ای است؛ که قطعات، به ٩ قطعۀ مربع شکل، ساده و یک اندازه، تقسیم می‌شوند. در این مدل، تنوع طرح‌ها، بستگی به انتخاب رنگ مربع‌ها دارد؛ که از رنگ‌های تیره و روشن تشکیل شده‌اند. در این مدل از دوخت، ابتدا رویه را تکه‌دوزی می‌کنند، سپس آن را روی سطحی صاف پهن می‌کنند؛ پس از لایه‌گذاری کردن و کوک زدن آستر، بر روی لایه، عمل دوخت انجام می‌شود. و در مرحلۀ آخر، نقش‌پردازی نهایی انجام می‌شود.

در حال حاضر، پارچه‌هایی از جنس بارانی، که در داخل آن، پشم‌دوزی گذاشته شده است و با چرخ‌های کامپیوتری گل‌دوزی شده‌اند، در بازار، به صورت آماده، به فروش می‌رسند؛ که می‌توان از آن‌ها، برای کار آجیده‌دوزی استفاده کرد. ولی در بعضی نقاط و کشورها مثل تاجیکستان،  هنوز هم برای تهیه لباس زمستانی، پالتوهایی بلند، که داخل آن، با دست پنبه‌دوزی شده‌ است، استفاده می‌شود؛ که این پالتوهای بلند، بسیار گرم و زیباست؛ و طرفداران آن، بیشتر، میانسالان و کهنسالان هستند.

روش‌های دوخت، در آجیده‌دوزی:

١-روش ساده، بدون لایۀ وسط دوخت آجیده‌دوزی: ابتدا طرح را که از قبل روی کاغذ کشیده شده است، با چرخ خیاطی (بدون اینکه سوزن آن را نخ کنند) نشانه‌گذاری می‌کنند. پارچۀ رویه را روی سطح صافی پهن کرده و پارچه آستری را بر روی آن بخیه می‌زنند. کاغذ را بر آستری قرار داده و با پودر زغال یا گچ، نقش را بر آن انتقال می‌دهند. سپس با سوزن و نخ‌های پنبه‌ای بی‌رنگ و کوک‌های کوتاه، طرح‌های روی آستری را به آستر و رویه می‌دوزند.
در این دوخت، گاهی به جای نخ پنبه‌ای، از نخ‌های ابریشمی رنگین استفاده می‌کنند.

٢-آجیده دوزی لایه‌دار: 
ابتدا پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و لایه پنبه را روی آن قرار می‌دهند. آن‌ها را به هم کوک زده و پارچه آستری را روی لایه‌ای پنبه‌ای پهن می‌کنند؛ و سه لایه را با سوزن به هم می‌دوزند. سپس با فاصله، لایه‌ها را کوک می‌زنند، نقش‌پردازی می‌کنند و به دوخت آن می‌پردازند.

٣-آجیده دوزی لایه‌دار با رویۀ تکه‌دوزی (چهل‌تکه‌دوزی):
اجرای طرح‌ها و نقش‌ها، در این نوع آجیده‌دوزی، به مرور زمان پیشرفت کرده است. در اوایل پدید آمدن این شاخه از آجیده‌دوزی، قطعات، به طور درهم و بدون فرم خاصی طراحی می‌شدند؛ اما بعدها استادان این هنر‌، با برش قطعات، به صورت یک اندازه و منظم، طراحی خاصی را در این زمینه ایجاد کردند.

به مرور زمان، مشخص شد که در تمام طرح‌های زیبای مدل موزاییک، از مدل شش گوش استفاده شده است. در طرح‌های بعدی، از برش‌هایی در شکل‌های گوناگون‌، و در رنگ‌های متضاد تیره و روشن استفاده شد؛ که به این ترتیب، جلوه زیباتری به آن بخشید.

پیشرفت دیگری که در این نوع از طراحی حاصل شد، طرح‌های دو تکه‌ای بود، که در آنها، برش‌ها به صورت مورب، مربع و مستطیل هستند.

۴-آجیده دوزی به شیوه برجسته:
در این فرم، از دو لایه پارچه استفاده می‌شود، ولی لایه داخلی (آستر) به کار نمی‌رود. این نوع آجیده‌دوزی، به دو شیوه دوخته می‌شود: یک روش به این ترتیب است که در آن، خطوط طرح را می‌دوزند و بعد، داخل آن را با پنبه پر می‌کنند؛ تا برجسته شود. روش دیگر به این شیوه است که خطوط طرح را در دو خط می‌دوزند و پس از آن، از داخل کانال‌ها، نخ پرک و یا نخ کلفت پشمی رد می‌کنند؛ تا خطوط، برجسته شود.

ابتدا پارچۀ آستری را به پارچۀ رویه، کوک می‌زنند، سپس نقش مورد نظر را بر روی آستری می‌کشند؛ و پس از آن،  خطوط طرح را بر روی هر دو پارچه می‌دوزند. وقتی تمام طرح کاملا دوخته شد، داخل آن را با پنبه پر می‌کنند.
برای پر کردن کار، باید سوراخ ورودی کوچکی در آستری باز کرد؛ و به آرامی، پنبه را به کمک سوزن، در داخل نقش فرو برد. باید دقت شود که عمل پر کردن نقش یکنواخت و مرتب انجام شود.

آجیده‌دوزی به دو روش دستی و داخل قاب (یا کارگاه) انجام می‌شود. اگر از قاب استفاده کنیم، ابتدا باید بالا و پایین پارچه را به نوارهای قاب دوخته و با کوک زدن، پارچه را محکم کنیم؛ تا در حین کار، پارچه، در اثر کشیدن شل نشود.

در آجیده‌دوزی، دوخت، به صورت کوک زدن‌های کوتاه انجام می‌شود؛ و به دو طریق می‌توان این دوخت را انجام داد. یکی به روش دوخت جداگانه است؛ به این صورت، که ابتدا سوزن را به پایین فشار می‌دهیم، تا از هر سه لایه عبور کند، و سپس سوزن را به طرف بالا برگردانده و کوک‌هایی به فاصله و اندازه مساوی می‌زنیم. نکته قابل توجه این است که برای تنظیم فاصله دوخت، همیشه یک دست باید زیر پارچه باشد. روش دیگر به این صورت است که با سوزن، دو یا سه کوک یک اندازه گرفته و سپس از پارچه بیرون آوریم. برای این دوخت ، از سوزن‌های بلند استفاده می‌شود.