نویسنده : روح ا.. قطبی
از مهمترین یادگارهای معماری ایرانی، کاروانسراها هستند که ایرانیان در پیدایی و موجودیت آن، پیشقدم بودند و به گفته هردوت، مورخ یونانی، هخامنشیان بنیانگذار احداث بنای مورد اشاره اند. سرزمین ایران به علت قرار داشتن در شاهراه تجاری و نیز گستردگی خاک، از دیرباز به ایجاد راه‌های بازرگانی و نظامی و تکوین سیستم ارتباطات و خبررسانی مبادرت نمودند و به عقیده محققین، ایجاد و توسعه سازوکار کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایرانی به ویژه در دوره اسلامی است.
شاردن» درباره‌ی اصفهان می‌نویسد: در اصفهان 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاروانسرا و 272 حمام وجود دارد و در همان کتاب می‌خوانیم: هیچ چیز نمی‌تواند با کاروانسراهای ایران که توسط شاهان صفوی برای آسایش کاروانیان و جهانگردان ساخته شده است، قابل مقایسه باشد.
همچنین به عقیده «پوپ»، بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید و این موارد و نظایری از این دست بر جایگاه رفیع فرهنگی ایران صحه می‌گذارد.
انتخاب و ارائه ۵۴ کاروانسرا از ۷۰۰ کاروانسرای ثبت ملی شده در قالب یک پرونده واحد به یونسکو و ثبت آنها به‌عنوان بیست و هفتمین میراث‌فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو را باید اتفاقی مثال‌زدنی در تاریخ ثبت جهانی دانست.
فهرست ۵۴ کاروانسرای ثبت جهانی ایران:
۱. كاروانسرای دِیر گچین – استان قم – دوره ساسانی
۲. كاروانسرای سنگی شاه‌عباسی – استان اردبیل – دوره صفوی
۳. كاروانسرای قلعه سنگی پرند -استان تهران- دوره آل‌بویه
۴. رباط شرف – استان خراسان رضوی- دوره سلجوقی
۵. كاروانسرای عباس‌آباد -خراسان رضوی- دوره تیموری
۶. رباط فخرداود – استان خراسان رضوی- دوره تیموری
۷. كاروانسرای مزینان- استان خراسان رضوی- دوره صفوی
۸. رباط مهر -استان خراسان رضوی- دوره قاجار
۹. كاروانسرای فخرآباد – استان خراسان رضوی- دوره صفوی
۱۰. كاروانسرای زعفرانیه – استان خراسان رضوی- دوره صفویه
۱۱. كاروانسرای شیخعلی‌خان- استان اصفهان- دوره صفوی
۱۲. كاروانسرای مرنجاب -استان اصفهان- دوره صفوی
۱۳. كاروانسرای امین‌آباد (عباسی) استان اصفهان- دوره صفوی
۱۴. كاروانسرای مهیار -استان اصفهان- دوره صفوی
۱۵. كاروانسرای گبرآباد قمصر -استان اصفهان – دوره صفوی
۱۶. كاروانسرای گز – استان اصفهان – دوره صفوی
۱۷. كاروانسرای كوهپایه- استان اصفهان – دوره صفوی
۱۸. كاروانسرای نیستانك – استان اصفهان – دوره قاجار
۱۹. كاروانسرای ایزدخواست- استان فارس – دوره قاجار
۲۰. كاروانسرای سرایان -استان خراسان جنوبی- دوره صفوی
۲۱. رباط ده محمد -استان خراسان جنوبی- دوره قاجار
۲۲. كاروانسرای چهل‌پایه -استان خراسان جنوبی- دوره صفوی
۲۳. كاروانسرای قصر بهرام -استان سمنان- دوره ساسانی
۲۴. كاروانسرای سنگی (رباط انوشیروانی) آهوان – استان سمنان – دوره ساسانی
۲۵. كاروانسرای شاه‌عباسی (آهوان) استان سمنان – دوره صفوی
۲۶. كاروانسرای میامی – استان سمنان – دوره صفوی
۲۷. كاروانسرای شاه‌عباسی – استان سمنان – دوره صفوی
۲۸. كاروانسرای میاندشت – استان سمنان – دوره صفوی
۲۹. كاروانسرای دهدشت – كهگیلویه و بویراحمد – دوره صفوی
۳۰. كاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون) استان كرمانشاه – دوره صفوی
۳۱. كاروانسرای گنجعلیخان -استان كرمان – دوره صفوی
۳۲. كاروانسرای چاه كوران – استان كرمان – دوره قاجار
۳۳. كاروانسرای جمال‌آباد – آذربایجان شرقی- دوره ایلخانی
۳۴. كاروانسرای گویچه‌بیل – آذربایجان شرقی – دوره صفوی
۳۵. كاروانسرای خواجه نظر – آذربایجان شرقی – دوره صفوی
۳۶. كاروانسرای خوی- استان آذربایجان غربی – دوره صفوی
۳۷. كاروانسرای خان – استان آذربایجان غربی – دوره صفوی
۳۸. كاروانسرای تی‌تی -استان گیلان- دوره صفوی
۳۹. كاروانسرای باغ شیخ – استان مركزی – دوره زندیه
۴۰. كاروانسرای ینگه امام – استان البرز – دوره ایلخانی
۴۱. كاروانسرای بستك – استان هرمزگان – دوره قاجار
۴۲. كاروانسرای مشیرالملك – استان بوشهر – دوره قاجار
۴۳. كاروانسرای شاهزاده خرانق – استان یزد – دوره قاجار
۴۴. كاروانسرای شاهزاده خرانق – استان یزد – دوره قاجار
۴۵. كاروانسرای آجری انجیره – استان یزد – دوره قاجار
۴۶.كاروانسرای رشتی – استان یزد – دوره قاجار
۴۷. رباط زین‌الدین – استان یزد – دوره صفوی
۴۸. كاروانسرای میبد (شاه عباسی) استان یزد – دوره صفوی
۴۹. كاروانسرای افضل – استان خوزستان – دوره قاجار
۵۰. كاروانسرای چمشك – استان لرستان – دوره صفوی
۵۱. كاروانسرای فرسفج – استان همدان – دوره صفوی
۵۲. كاروانسرای تاج‌آباد – استان همدان – دوره صفوی
۵۳. كاروانسرای سعدالسلطنه – استان قزوین – دوره قاجار
۵۴. رباط قِلّی – استان خراسان شمالی – دوره تیموری
