ممقان‌دوزی، نوعی سوزن‌دوزیِ مخصوص خطه‌ی آذربایجان و شهر ممقان است. این هنر، مانند اکثر هنرهای رودوزی و سوزن‌دوزیِ بومی ایران‌زمین، نسل به نسل و از مادران به دختران، منتقل شده است؛ که البته، در تاریخ معاصر این رشته هنری چشم‌نواز، مردان زیادی نیز مشغول به فراگیری و اجرای آثار هنری گوناگون، در این رشته بوده‌اند.
تقریبا تمام بانوان ممقانی، این هنر زیبا را آموخته‌اند و می‌توانند به این سبک، رودوزی‌های بسیار زیبایی انجام بدهند؛ که چنانچه هنرشان به شکل عمومی دیده نشود، باز هم زینت‌بخش خانه و کاشانه آنها است.
مرحله اول اجرای این هنر، طراحی و تعیین ابعاد الگوی اولیه آن است. پس از طراحی و ترسیم الگوی دلخواه، در ابعاد دلخواه، آن طرح را با استفاده از چسب مخصوص خیاطی (لایی) به روی پارچه منتقل می‌کنند؛ تا کار، به مرحله اجرای سوزن‌دوزی برسد.
در مرحله بعدی، دوخت را با اجرای طرح آبراهه (به زبان ترکی: سوچَحماخ) شروع می‌کنند؛ که با نخ‌های سفید و مشکی دوخته می‌شود. در این مرحله، کار را با استفاده از دوخت‌های زنجیرهای منظم، دورگیری می‌کنند. پس از اتمام دوخت زنجیره، طرح‌های بعدی، به ترتیب و از مرکز کار، به سمت حاشیه، دوخته می‌شوند.
در مرکز کار، معمولا دایره‌ای دوخته می‌شود، که «شمسه» نام دارد. این طرح شمسه، طرحی مشترک بین بیشتر رشته‌های سوزن‌دوزی، در ایران است؛ و میتوان از اجرای این طرح، به این نتیجه رسید، که قدمت هنر ممقان‌دوزی نیز مانند باقی شاخه‌های سوزن‌دوزی ایرانی، به دورانی بازمی‌گردد، که آیین میتراییسم در ایران رواج داشته است.
این هنر نیز در اصل، با نخ ابریشم و بر روی پارچه‌های نمدین، یا ماهوتی، یا بافته شده از پشم، دوخته و اجرا می‌شود؛ که البته امروزه، با انواع جنس نخ‌ها، اجرا می‌شود.
پس از طرح شمسه، در مرکز، پیرامون شمسه، شعاع‌های نور دوخته می‌شود، که به مرور زمان، به عنوان «برگ» شناخته شده‌اند. طرح‌ها و نقش‌های دیگری که در این هنر به کار می‌روند، بیشتر اشکال هندسی دارند و انحنای خیلی کمی در آنها به کار می‌رود.
طرح‌هایی که دارای منحنی هستند و اجرا می‌شوند، طرح‌های «بوته» و «شمسه» هستند؛ و باقی طرح‌ها را مجموعه‌ای از مثلث‌ها، مربع‌ها، مستطیل‌ها، و در کل، نقوش زاویه‌دار، هندسی و منظم، تشکیل می‌دهند.
روش ایجاد بافت، در هنر ممقان‌دوزی، بستگی به طرح‌های اجرا شده، بر روی کار دارد. مثلا چنانچه پیشتر گفته شد، دوخت زنجیرهای (یا زنجیره)، برای ایجاد چهارچوب و به اصطلاح دورگیری کار استفاده می‌شود؛ و برای ایجاد بافت، بر روی طرحی مانند بوته (بته)، دوخت حصیری اجرا می‌شود. دوخت‌های زیادی اجرا می‌شوند، که نام برخی از آنها: «کوک، زنجیره، زیگزاگ و دندان موشی» است.
در رنگ‌بندی طرح‌ها، در هنر ممقان‌دوزی، از اصول خاصی پیروی می‌شود؛ که باید در ترکیب رنگ‌های سرد و گرم، تعادل و هماهنگی ایجاد بشود. مثلا اگر برای یک طرح، رنگ قرمز انتخاب بشود، حتما برای زمینه آن، رنگ سبز را انتخاب می‌کنند. یا اگر در زمینه و متن یک طرح، رنگ آبی به کار برود، روی آن را با نخی به رنگ نارنجی می‌دوزند.
چنین اصول و قاعده‌ای، در رنگ‌بندی طرح‌های سنتی و آثاری که به شیوه‌ی کلاسیک دوخته می‌شوند، اجرا می‌شود؛ ولی در طرح‌های مدرن‌تر و امروزی‌تر، در هنر ممقان‌دوزی، هم نقوش جدیدتر و خلاقانه‌تری طراحی و اجرا می‌شوند، و هم رنگ‌های متنوع‌تری (بنا بر سلیقه هنرمند) به کار برده می‌شوند.
امروزه، این هنر ارزنده و باستانی، در حال احیا شدن است؛ و به همت هنرمندان جوان و سختکوش، بیشتر از پیش، از کنج خانه‌ها به بیرون آمده است و جلوه‌گری می‌کند. کاربرد این روش خاص از سوزن‌دوزی، بسیار متنوع است؛ مخصوصا در آثاری که اخیرا دوخته می‌شود، بر روی هر گونه پوشاک، و هر نوع وسیله‌ای که بتوان آن را با پارچه درست کرد، اجرا می‌شود. و نفیس‌ترین گونه‌ی این هنر، اجرای خاص‌ترین طرح‌ها، بر روی تابلو فرش است، که با نخ ابریشم دوخته می‌شود.
با امید به روزی که تمامی هنرهای این مرز و بوم، بیشتر از پیش شناخته شوند؛ و هنرمندان، جایگاه والای خود را بیابند.
