شرفه‌دوزی

شرفه‌دوزی‌، یکی دیگر از هنرهای رودوزیِ ایرانی است، که درست همانند کمند‌دوزی، بیشتر به عنوان دوخت مکمل، برای بعضی از رودوزی‌ها، به کار برده می‌شود.

واژه‌ی شرفه، به معنی کنگره‌ی قصر و عمارت، و به طور خاص، به معنی طرح‌های هندسیِ مثلث و مربع است؛ که اینگونه طرح‌ها، نزدیک به یکدیگر و بالای کوشک‌‌ها و قلعه‌ها نصب می‌گشتند. امروزه، این هنر، برای آراستن هر چه بیشترِ رودوزی‌ها (به ویژه در حاشیه طرح‌ها) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

با توجه به آثار به دست آمده و موجود در در موزه‌های ایران و جهان، و همچنین دیوار نگاره‌‌های دوره هخامنشی، می‌توان به این یقین رسید، که شرفه‌دوزی، در دوره‌های مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، رواج داشته است؛ و به عنوان دوختی تکمیلی، برای تزئین بیشتر، بر روی لباس‌های سران کشوری و لشکری به کار می‌رفته است.

در دوره‌ی اشکانیان، به دلیل فراوانی نخ گلابتون، این نوع دوخت، رواج بیشتری پیدا کرد. و در دوره‌‌های پس از اسلام نیز این هنر، به تکامل خود ادامه داد؛ به خصوص در دوره‌ی سلجوقیان، که به علت توجه مردم و امرای کشوری، به امر کتابت و کتاب‌آرایی، و رواج انواع جدول‌ها در بافته‌ها، دوخت‌ها و کتاب‌ها، این هنر، بسیار رواج داشت.
پس از دوره‌‌ی سلجوقیان، دوخت‌هایی همچون: «گلابتون‌دوزی، ده-یک‌ دوزی، بخارا دوزی، شمسه‌دوزی، کمند دوزی، پته‌دوزی، قلاب‌دوزی، آجیده‌دوزی، نقش‌دوزی، گبر دوزی، منجوق‌دوزی، نقده‌دوزی، دوخت‌های قفقازی و …» به همراه این دوخت، به کار گرفته شد.

اگرچه این دوخت، بیشتر با نخ گلابتون اجرا می‌شود، ولی در دوره‌ی تیموری، بیشتر از ابریشم الوان (به خصوص رنگ آبی یا سرمه‌ایِ آن) استفاده می‌کردند. در میان تمامی این دوره‌های تاریخی، می‌توان دوره‌ی صفوی را نقطه اوج شرفه‌دوزی دانست.

هنر شرفه‌دوزی، از گستردگی بسیار زیادی برخودار است؛ ولی مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: شرفه گلدسته‌ای، شرفه حلقه‌ای یا عدسی، شرفه دالبر یا زیگزاگی، شرفه شمشیری (تیغی یا پیکانی)، شرفه گل گلدانی و شرفه ماری.

این نوع از دوخت، به همراه دوخت‌های دیگر، در طرح‌های حاشیه‌ای و یا به تنهایی، برای تزئین لباس، بقچه، جای سوزنی، کوسن، رومیزی، پرده، پاچه شلوار، حاشیه دامن، سفره قند، کمربندها، تابلوهای تزئینی و … به کار می‌رود.

از مراکز رایج این دوخت نیز، می‌توان اصفهان، کاشان، یزد، کرمان، آذربایجان شرقی، کنبد کاووس، گرگان، خراسان، زاهدان و بندر عباس را نام برد.

برای اجرای شرفه‌دوزی، ابتدا طرح مورد نظر بر روی پارچه پیاده می‌شود؛ سپس نخ گلابتون را بر روی خطوط طرح، از پارچه بیرون آورده و با نخ همرنگ آن، یا از نوع گلابتون ظریف، بر روی گلابتون اصلی، به فاصله‌های معینی بست می‌زنند. طرح در قسمت‌های برگ و گلبرگ، به روش حلقه زدن گلابتون اصلی و بست با نخ ثانویه، شکل می‌گیرد .

شرفه‌دوزی، بیشتر بر روی پارچه‌های ابریشمی و براق اجرا می‌شود؛ و در اکثر مواقع، به رنگ‌های سبز پررنگ، ارغوانی، یشمی، مشکی، سرخ، و رنگ‌هایی که نخ گلابتون، روی آن‌ها جلوه داشته باشد، اجرا می‌شود.

نخ ثانویه، که برای بست بر روی نخ گلابتون اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ممکن است از نخ ابریشمِ همرنگِ گلابتون باشد.

نقش‌ها و طرح‌های رایج در این دوخت، بیشتر شامل گلدسته‌ها، خطوط اصلیِ صافی که طی آن، حلقه‌هایی ایجاد می‌شود و همچنین دالبرهای متوالی، که در تقاطع آن‌ها، سه حلقه به صورت گل در می‌آیند، می‌شود؛ و گاه نیز به صورت دسته گل‌هایی از یک گلدسته بیرون می‌آید.

طرح‌ها، گاهی ممکن است حاشیه بیرونی باشند و گاهی حاشیه درونی؛ در حاشیه بیرونی، طرح، از وسعت بیشتری برخوردار است.