توانبخشی

پیش گفتار

توانبخشی یک ضرورت اجتماعی است . همانطور که می دانیم ، توانبخشی یک فرایند جامع و چند جانبه است ک هدف از آن کمک به افرادی است که دچار آسیب دیدگی هستند تا بخشی از توانایی از دست رفته خود را بازیابند. پایگاه خبری پهنه پرواز به عنوان یک رسانه مسولیت پذیر ، به دنبال اطلاع رسانی و آگاهی بخشی در زمینه های مختلف اجتماعی از جمله اختلالات و معلولیت ها است . در این راستا با اختصاص بخش ویزه توانبخشی به انتشار موضوعات این حوزه از جمله چالش ها ، راهکارها و دستاوردهای جدید، مراکز و منابع توانبخشی خواهیم پرداخت . امیدواریم با راه اندازی بخش توانبخشی با سردبیری دکتر سهیلا میرزا آقایی ، پزشکیار فدراسیون معلولین و جانبازان در پایگاه خبری پهنه پرواز ، بتوانیم نقشی هر چند کوچک در بهبود وضعیت توانبخشی کشور ایفا کنیم .
دکتر فتانه امیری
مدیر مسیول پایگاه خبری پهنه پرواز

توانبخشی چیست؟

دکتر سهیلا میرزا آقایی

در علوم بهداشتی، توان‌بخشی یا بازتوانی (به انگلیسی: Rehabilitation) فرآیندی است که در آن به فرد توانخواه کمک می‌شود تا توانایی از دست رفته خود پس از یک واقعه، بیماری یا آسیب را که سبب محدودیت عملکردی وی شده‌است مجدداً به دست آورد. توانبخشی حوزه علمی بسیار وسیعی در مجموعه خدمات بهداشتی و درمانی محسوب می‌گردد و به افراد کمک می‌کند تا پس از ابتلا به مشکلاتی نظیر سکته مغزی، ضایعات نخاعی، جراحی‌های ارتوپدی، ضربه مغزی، سوختگی، کم شنوایی، اختلال پردازش مرکزی شنوایی، مشکلات تعادل و غیره، تا حد امکان بر مشکل خود غلبه نموده و استقلال عملکردی پیشین را بازیابد.

اصول توانبخشی کدامند؟

توانبخشی به معنای بازتوانی و بازگرداندن توانایی‌های یک فرد به حالت حداکثر استقلال گفته می‌شود. در توان‌بخشی برخلاف پزشکی هیچگونه دارویی تجویز نمی‌شود و روند بازیافتن توانایی‌ها تدریجی است. تئوری‌های موتورکنترلی از جمله یادگیری حرکتی از اصول پایه‌ای توان‌بخشی هستند.

توان‌بخشی چه شاخه هایی دارد؟

با توجه به آن که توانبخشی بیشتر در مورد کودکان و بزرگسالانی کاربرد دارد که از نظر توانایی‌های جسمی ذهنی یا گفتاری دچار مشکل می‌باشند، رشته‌های دخیل در این فرایندها را شاخه‌ها یا اعضای تیم توان‌بخشی می‌دانند. این رشته‌ها (به ترتیب حروف الفبا) عبارتند از:

ارتوزیست و پروتزیست

بینایی سنجی

شنوایی‌شناسی

طب فیزیکی و توانبخشی

فیزیوتراپی

کاردرمانی

گفتار درمانی

مددکاری اجتماعی

مدیریت توانبخشی

مشاوره توانبخشی

کاردرمانی چیست؟

کار درمانی استفاده از فعالیت‌های هدفمند برای جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی افرادی است که به نوعی دچار آسیب جسمی، ذهنی یا روانی هستند. از نظر انجمن کاردرمانی آمریکا (A.O.T.A) کاردرمانی عبارت است از استفاده از فعالیت‌های هدفمند برای افرادی که در اثر آسیب یا بیماری دچار محدودیت اختلال عملکرد روانی، اجتماعی، رشدی یا اختلال‌های یادگیری شده‌اند، به منظور ایجاد حداکثر استقلال، جلوگیری از ناتوانی و حفظ سلامتی. این حرفه شامل ارزیابی، درمان و مشاوره است.

خدمات ویژه کاردرمانی شامل چه مواردی است؟

آموزش مهارت‌های زندگی روزمره، ایجاد و توسعه مهارت‌های درکی، حرکتی و عملکرد یکپارچگی حس، توسعه مهارتهای بازی و پیش حرفه‌ای و توانایی‌های اوقات فراغت، طراحی، ساختن یا به کار بردن وسایل کمکی و ارتزها و پروتزها، انتخاب وسایل نظافتی، استفاده از صنایع دستی که به‌طور ویژه به منظور افزایش عملکرد طرح شده‌است، توصیف و تفسیر آزمون‌ها مانند ارزیابی قدرت عضلانی، ارزیابی دامنه حرکتی و نیز تطبیق محیط برای فرد معلول می‌باشد. این خدمات به‌طور فردی، گروهی یا در سیستم‌های اجتماعی ارائه می‌گردد.

به‌طور خلاصه تمامی افرادی که به علت مشکل یا مشکلاتی لازم است تحت درمان گیرند تا به استقلال در عملکردهای مورد نظر برسند تحت این روش درمانی قرار می‌گیرند. مشکلات این افراد دامنه وسیعی را دربر می‌گیرد و می‌تواند حاصل یک صدمه، یا تصادف باشد یا ناشی از بیماری جسمی، اختلال عاطفی، تعارضات و فشارهای روانی یا حتی تأخیر در رشد یا اختلالات مادرزادی. این بیماران به تمام گروه‌های سنی از نوزادان، کودکان و … تا سالمندان می‌توانند تعلق داشته باشند که از دوره کوتاه‌مدت مراقبت در دوران حاد بیماری تا توان‌بخشی در دوره‌های تطابقی درازمدت را شامل می‌شود.

چه کسی به توانبخشی نیاز دارد؟

صدمات و تروما، از جمله سوختگی، شکستگی (شکستگی استخوان)، آسیب مغزی تروماتیک و آسیب نخاعی
سکته
عفونت های شدید
جراحی بزرگ
عوارض جانبی روش های درمان پزشکی، مانند درمان های سرطان
برخی از نقایص مادرزادی و اختلالات ژنتیکی
ناتوانی های مربوط به رشد
درد مزمن، از جمله درد کمر و گردن

توانبخشی با تمرکز به بازتوانی فرد به افزایش کیفیت زندگی فرد می پردازد. در واقع توانبخشی از علوم پزشکی، علوم اعصاب، روانشناسی و علوم اجتماعی و… کمک می گیرد.
توانبخشی (به انگلیسی: Rehabilitation) به مفهوم بازگرداندن توانایی ها، حفظ شأن و منزلت فرد ناتوان و تعیین جایگاه قانونی و اجتماعی او می باشد. نام های دیگر توانبخشی نوتوانی، بازتوانی، بازپروری و بازسازی نیز می توان یاد کرد.
دراقع توانبخشی به مجموعه تدابیر و اقدامات پیگیر و هماهنگ از خدمات پزشکی، پیراپزشکی، اقتصادی، اجتماعی و حرفه ای است. این مجموعه به قصد درمان و بهبود و همچنین ارتقاء سطح کارآیی افراد کم توان و ناتوان (معلول)، تا بالاترین حد ممکن، به منظور دستیابی آنان به یک زندگی مستقل در جامعه عرضه می گردد.

برای درک بهتر توانبخشی به تعاریف برخی اصطلاحات نیاز داریم. بر اساس تعاریفی که سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است:
اختلال Disorder:
هرگونه فقدان یا ناهنجاری در زمینه جسمی، روانی و عملکردی یا آناتومی انسان، اختلال نامیده می شود.
کم توانی یا نقص Disability:
هرگونه محدودیت یا فقدان در توانایی انجام فعالیت هایی که در سطح طبیعی، از هر انسانی انتظار می رود، کم توانی یا نقص گفته می شود.
ناتوانی یا معلولیت Handicap:
به آسیب های ناشی از اختلال و کم توانی گفته می شود که منجر به ایجاد محدودیت و جلوگیری از ایفاء نقش طبیعی فرد (بر اساس جنسیت، سن، عوامل اجتماعی و فرهنگی) در زندگی می گردد.
پیشگیری:
اقداماتی که هدفشان جلوگیری از شروع اختلالات جسمی و ذهنی و حسی است. یا پس از به وجود آمدن اختلال، جلوگیری از عواقب منفی جسمی، روانی، شناختی و اجتماعی آن است.
برابر سازی فرصت ها:
فرایندی که از طریق آن، سیستم عمومی جامعه از قبیل محیط فیزیکی و فرهنگی، مسکن و… برای همه افراد قابل دسترس است.

فلسفه توانبخشی

فلسفه توانبخشی براین اصل ساده و بسیار مهم استوار است که: “اگر دست نیست، پا هست. اگر قدرت حرکت نیست، زبان و تفکر هست. اگر حس بینایی نیست، حس شنوایی و لامسه هست. و بالاخره، اگر تندرستی نیست، امید به زندگی هست!”
میتوان گفت فلسفه توانبخشی یعنی امید بخشیدن و آماده کردن فرد ناتوان (معلول) به زندگی در جامعه از یکسو، و آماده سازی جامعه برای پذیرش وی به عنوان یک شهروند از سوی دیگر می باشد.
تصور کنیم هریک از ما ممکن است در اثر یک سانحه قدرت حرکت خود را از دست بدهیم. تمایل داریم چطور با ما برخورد شود؟ چه جایگاهی برای ما از طرف جامعه ایجاد شود؟ اگر نان آور خانواده باشیم تمایل داریم چه امکاناتی برای خود و خانواده ما مهیا گردد؟ این سوالاتی است که می تواند به درک بهتر افراد ناتوان کمک کند…

توانبخشی چه اهدافی را دنبال می کند؟

هداف کلی توانبخشی شامل:

پیشگیری از معلولیت

جلوگیری از پیشرفت معلولیت

ارتقاء سطح افکار عمومی نسبت به معلولین و معلولیت

سعی در خودکفایی معلول و قادرسازی وی در برخورد با مشکلات

تطابق زندگی معلولین با جامعه

ارائه تسهیلات و خدمات شهری مناسب جهت استفاده معلولین

افزایش آگاهی معلولین نسبت به توانایی های و محدودیت های جسمی و روانی خویش و تطبیق و هماهنگی این وضعیت با محیط

ویژگی های توانبخشی

توانبخشی ویژگی های متعددی دارد. از این ویژگی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
فرایند مداری: توانبخشی به طور کلی فرایندی با ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است که به طور پویا، مددجو را به زندگی فعال هدایت می کند.
اعاده توانایی ها: توانبخشی به واقع توانمندسازی مددجو در بدست آوردن مجدد آن چیزی است که به واسطه اختلال و یا صدمه از دست داده است.
اثربخشی: توانبخشی بر ارتقاء اثربخش بودن و یا دستیابی به نهایت سطح عملکرد مددجو تاکید دارد.
کاهش دادن ناتوانی و معلولیت: توانبخشی قادر است با تکیه بر خدماتی چون پیشگیری از بروز اختلالات و ناتوانی ها، رفع موانع فیزیکی محیط، برابرسازی فرصت ها، یکپارچه سازی اجتماعی، در راستای کاهش ناتوانی و معلولیت ها تلاش نماید.
توانمندسازی و تسهیل کنندگی: توانبخشی فرایندی انفعالی نیست! بلکه مددجو را فعال می سازد تا با بهره گیری از توان و منابع موجود، در رفع نیازهای زندگی خود بکوشد.
مددجو محوری: توانبخشی سبب ایجاد جوی می شود که مددجو را قادر می سازد تا توانایی های لازم را کسب کرده و استقلال خود را افزایش دهد.
حل مسئله: فرایند توانبخشی دارای این ویژگی است که قادر است مهارت های حل مشکل را افزایش داده و با ارتقاء دانش و آموزش به مددجو، او را در تصمیم گیری موثر یاری دهد.
جامع نگر بودن: مفهوم کلیت و جامع نگری بر تندرستی و رفاه کامل فرد در چارچوب هماهنگی و انسجام فکر، جسم، روح و روان با محیط اشاره دارد.
آموزشی بودن: توانبخشی درواقع یک فرایند آموزشی است و فرد مددجوی تحت توانبخشی باید در ایجاد محیط یادگیری، شناخت نیازها و تعیین اهداف توانبخشی، شناسایی منابع و در نهایت، ارزشیابی برنامه های توانبخشی فعالانه بکوشد.
تلفیق و یکپارچه سازی اجتماعی: توانبخشی می کوشد تا تمام افراد اعم از سالم یا معلول، بر اساس عدالت و تساوی از فرصت های یکسان بهره مند گردند.
کسب استقلال: یکی از خصوصیت های توانبخشی، دستیابی مددجو به استقلال، یعنی داشتن حق انتخاب چگونه زیستن بر اساس ظرفیت، ارزشها و تمایلات فردی است.
کیفیت زندگی: توانبخشی فرایند ارتقای کیفیت زندگی است. به لحاظ اینکه اهداف و انتظارات فرد به میزان زیادی تحت تاثیر وضعیت جسمی، روانی، میزان استقلال و روابط اجتماعی او است. در نتیجه توانبخشی در این زمینه می کوشد تا شرایط فرد را بهبود دهد.

تیم های توانبخشی

توانبخشی یک نمونه کامل از کار گروهی است. تمام افراد تیم باهم فعالیت می کنند و هدف مشترک و واحدی را دنبال می نمایند. اما باید در نظر داشت که تمام اقدامات توانبخشی ممکن است در یک زمان واحد انجام نشود. بلکه به مقتضای حال بیمار، در موقعیت های مختلف زمانی انجام گیرد.

۱ منظور ازتیم توانبخشی چیست؟

مناسب ترین برنامه توانبخشی (بازتوانی) برنامه ای است که براساس نوع آسیب، بیماری یا ناتوانی بیمار به طور اختصاصی برای بیمار طراحی و اجرا شود. بر اساس مدل اجرایی در مراکز معتبر دنیا مانند بیمارستان جان هاپکینز (Johns Hopkins) پایه و اساس درمان توانبخشی، نگاه چندتخصصی  multidisciplinary به خدمات و مراقبتهای مربوطه است. در این روش، متخصصین و کارشناسان مختلف برای رسیدن به یک هدف با هم همفکری و همکاری میکنند. در بسیاری از مراکز معتبر مانند جان هاپکینز و یا میوکلینیک (Mayoclinic) متخصص طب فیزیکی و توانبخشی (فیزیاتریست) نقش هماهنگی و هدایت تیم توانبخشی را برعهده دارد. سایر اعضا تیم نیز برحسب شرایط تعیین میشوند شامل نیاز بیماران، منابع و امکانات و پوش بیمه ای.

تیم چندتخصصی توان بخشی میتواند شامل اعضا زیر باشد:

بیمار و خانواده: مهمترین عضو تیم توانبخشی بیمار و همراهیانش میباشد.

متخصص طب فیزیکی و توان بخشی (Physiatrist): در بسیاری از مراکز توانبخشی معتبر مدیریت تیم را بر عهده داشته، وظیفه ارزیابی میزان ناتوانی بیمار، هدف گذاری و نظارت بر اجرای برنامه را بر عهده دارد. همچنین مسئول هماهنگی بین بیمار و سایر اعضا تیم میباشد.

فیزیوتراپیست (Physical therapist): فیزیوتراپی به کاهش ناتوانی بیماران کمک مینماید. تمرکز همکاران فیزیوتراپ بر ورزش، تقویت عضلات، عملکرد مفاصل و بهبود حرکتی بیمار میباشد.

کاردرمانگر(Occupational therapist): کاردرمانی به بهبود عملکرد بیمار در قبال فعالیتهای روزمره زندگی کمک میکند شامل کارآیی شغلی، تحصیلی، تفریحی، خانوادگی و اجتماعی.

گفتاردرمانگر :(Speech/language pathologist) کاردرمانی دانشی است که در حیطه های شناختی،اختلالات بلع غذا، ارتباطی و تکلم به افراد دچار ناتوانی کمک میکند.

ارتوپد فنی ( Orthotist & Prosthetist): ارتوپدی فنی دانشی است که از طریق ساخت ارتز یا پروتز به بیماران کمک میکند. ارتزها (بریس و اسپلینت) جهت استواری یا تقویت یک بخش از بدن بکار میروند مانند انواع گردن بند و کمربندهای طبی. پروتزها همان اندامهای مصنوعی هستند که در بیماران دچار قطع عضو بکار میروند مانند انواع دست و پای مصنوعی.

شنوایی شناس (Audiologist): برخی از مراجعین به تیم توانبخشی ممکن است درجاتی از اختلالات شنوایی را داشته باشند که نیاز به مشاوره با کارشناسان شنوایی شناس (شنوایی سنج) داشته باشد. شنوایی شناسی که در گذشته به آن شنوایی سنجی میگفتند دانشی است که به ارزیابی و درمان مشکلات مربوط به شنوایی میپردازد.

متخصص تغذیه (Dietitian): فردی است که پس از ارزیابی مراجعین و نیازهای تغذیه ای ایشان نسبت به طراحی و ارائه بهترین رژیم غذایی به ایشان اقدام مینماید.

روانپزشک (Psychiatrist) یا روانشناس بالینی (Psychologist): عضوی از تیم است که از طریق مشاوره و ارزیابی روانی و شناختی (تفکر و یادگیری) به مراجعه کنندگان خدمات درمانی ارایه نموده، در مواردی که درد یا ناتوانی بیمار مزمن باشد تلاش میکند تا بیمار بتواند با مشکلش سازگاری حاصل کند.

پرستار توانبخشی (Rehabilitation nurse): پرستاری توانبخشی در بسیاری از مراکز معتبر دنیا امری تخصصی است. پرستار بازتوانی یا توانبخشی فردی خبره در ارزیابی و مراقبت بیماران ناتوان و معلول میباشد. وی از طریق مراقبتهای پزشکی، پیشگیری از عوارض احتمالی و آموزش به بیمار و خانواده اش تلاش میکند تا بیمار بهترین عملکرد ممکن را پیدا کند.

سایر موارد: همچنین ممکن است بسته به شرایط بیمار از متخصصین در حوزه های مشکلات جنسی، اختلالات تنفسی وقلبی، کارآفرینی و اشتغال زایی، تفریح و ورزش و حتی امور دینی و مذهبی جهت ارتقا سلامت بیمار کمک گرفته شود.