بخارا دوزی

هنر «بخارا دوزی»، یک شاخه، از درخت تناور هنر دوزندگی، در ایران‌زمین است. در روزگاری که شهر بخارا، بخشی از خراسان بزرگ بود، و یک شهر ایرانی به شمار می‌رفت، این هنر رودوزی، از این شهر، به تمام شهرهای ایران و جهان رفت؛ و به بخارا دوزی شهرت یافت. بنابراین، یک هنر کاملا ایرانی محسوب می‌شود.

در شهر بخارا، مانند اکثر شهرهای ایرانی، پنبه و ابریشم، به فراوانی تولید و عرضه می‌شد؛ و به همین علت، هنرمندان بخارایی، شیوه‌ای در رودوزی‌های خود ابداع کردند، که کاملا متمایز از شهرهای دیگر ایران بوده است. گرچه طرح‌ها و نگاره‌های مورد استفاده در بخارا دوزی، اشتراک‌های فراوانی با دیگر شاخه‌های رودوزی دارد، ولی نوع اجرا و سبک پرداختن به این نوع رودوزی، کاملا خاص خودش است.

بخارا دوزی، مانند تمام هنرهای رودوزی، بسیار باستانی است؛ ولی از زمان سلجوقیان، اسناد مکتوب و آثاری از این هنر موجود است؛ زیرا با تشکیل امپراتوری سلجوقیان، دوباره مرزهای ایران، مانند زمان ساسانیان، گسترده شده بود؛ و وسعت کشور ایران، از چین، تا شرق اروپا بود.
این هنر، که در دوره سلجوقیان، توانست به شکوفایی بیشتری برسد، در دوره‌های تاریخیِ ایلخانیان، تیموریان و صفویان هم به رشد و گسترش خویش ادامه داد، تا این که به صورت آثار بخارا دوزیِ امروزی، به دست ما رسیده است.

پارچه مورد کاربرد در این هنر، بیشتر از جنس ابریشم بوده است، ولی در حال حاضر، از کتان، چلوار، و پارچه‌های پشمی و تافته نیز استفاده می‌شود؛ و بر روی پارچه‌های بخارا دوزی، طرح‌های متنوع و زیادی اجرا می‌شود؛ که تقریبا زمینه را کاملا می‌پوشانند.

به دلیل تنوع طرح‌ها، هنرمندان این رشته، نقش اولیه را به وسیله‌ کاربن، بر روی پارچه نقاشی می‌کنند؛ که در زمان قدیم، برای این کار، از گچ و براده ذغال استفاده می‌کردند. امروزه نیز برخی هنرمندان، به همان روش سنتی و قدیمی، طرح‌ها را انتقال می‌دهند.

پس از طراحی نقش‌های مورد نظر، مرحله دوختن آن‌ها آغاز می‌شود. نکته مهم در اجرای این هنر، آن است که از آغاز تا پایان کار، جهت سوزن، باید یکنواخت باشد؛ تا نظم طرح‌ها، به هم نریزد.
دوخت در این صنعت، به صورت کوک‌های کوتاه و بلند است؛ که کوک‌های بلند، داخل کوک‌های کوتاه قرار می‌گیرند. به عبارتی، در بین کوک‌های بلند، همیشه کوک‌های کوتاه‌تری اجرای می‌شود.

هنرمندان در این کار، از نخ ابریشمی بهره می‌گیرند؛ که برای ایجاد سایه-روشن، از رنگ‌های شرابی، بنفش و صورتی استفاده می‌کنند. هنرمندانی که بخارا دوزی انجام می‌دهند، بسیار صبر و شکیبایی بالایی دارند؛ زیرا اجرای ماهرانه جزییات و ظرافت‌های موجود در این رشته هنری، بسیار وقت‌گیر است؛ و نیاز به مهارت، تمرکز و دقت بسیار بالایی دارد.

در بخارا دوزی، از نقش و نگارهای متنوعی استفاده می‌شود؛ از جمله: «گل‌های اناری، شاه عباسی، گل‌های میخک ، طرح گلدانی، نقش‌های هندسی، گل‌های جناقی، گل‌های سیبی، گل گلدانی ، گل و بته، لچک مداخل، ترنج و سر ترنج تاجی، تاکی، افسری، برگ‌های چتایی، گل‌های حاشیه‌ای (در مدل‌های مختلف)، طره‌ای و نیم طره‌ای، بته جقه‌ای، نقش‌های شمسه‌ای، بازوبندی و بند رومی، شجری و گل ساعتی».

برای دوختن گل‌ها، در بخارا دوزی، از کوک‌های ساده و مورب استفاده می‌کنند؛ که نظم در این کار، بسیار اهمیت دارد.
پس از پر کردن داخل طرح، باید دور آن را پایه‌دوزی کرد؛ تا جایی که الگو کامل شود. و بعد از آن، برگ و سایر اجزای گل را بر روی طرح می‌نشانند.

رنگ گل‌ها در بخارا دوزی، قرمز، شرابی، نیلی، سفید، یشمی، زرد، خردلی، قهوه‌ای و نارنجی می‌باشد. رنگ ساقه‌ی گل، با رنگ پایه دوزی یکسان است؛ اما رنگ پرچم گل (بخشی که تخم گل در آن وجود دارد) آبیِ روشن و نارنجی است.
 
از هنر بخارا دوزی، در ساختن ملحفه، رو تختی، رومیزی، شال، رویه‌ی کرسی، پرده، لباس، کلاه، رو بالشتی، رو طاقچه‌ای و همینطور آراستن پارچه‌های گوناگون، استفاده می‌کنند.

همچنین در بخارا دوزی، تابلوهای تزئینی زیبایی را هم می‌آفرینند. پارچه‌هایی که به وسیله بخارا دوزی درست شده‌اند، هم‌اکنون، در چند موزه خارجی، مانند: موزه آرمیتاژ ، موزه پاریس، موزه بریتیش، موزه مترو پولتین و موزه لوور نگهداری می‌شوند.