بررسی دگرگونیهای تاریخی مفاهیم دینی از جذابترین عرصههای پژوهشی در فرهنگ اسلامی است. بسیاری از اصطلاحات رایج دینی، در گذر زمان معانی تازهای یافتهاند؛ گاه حتی معنایی کاملاً متفاوت یا متضاد با معنای اولیه خود در قرآن و سنت. فهم چرایی این تغییرات و پیامدهای آنها میتواند نگاه ما را به دینداری و شیوه استفاده از مفاهیم دینی دگرگون کند. گاهی افراد واژهای را در معنایی به کار میبرند که هیچ پیوندی با معنای قرآنی آن ندارد، اما همچنان گمان میکنند در مسیر درست دینی قدم برمیدارند.
یکی از نمونههای مهم این تحول معنایی، مفهوم «کفر» است؛ مفهومی بنیادی در قرآن، اما با معنایی دگرگون در دیوان حافظ. حافظ که به آشنایی عمیق با قرآن و تفاسیر آن شهره است، بیشک معنای قرآنی کفر را میشناخته، اما در اشعار خود این واژه را با رویکردی تازه و عمدتاً اخلاقی به کار برده است.
ویژگیهای «کافر» در نگاه حافظ
حافظ کفر را نه به معنای اعتقادی آن، بلکه بیشتر در حوزه اخلاق و رفتار انسانی به کار میگیرد. او کسی را کافر مینامد که دچار یکی از این ویژگیها باشد:
خودخواهی، بخل، تکیه بر تقوا و دانش خویش، رنجیدن از دیگران، خزانهداری میراثخواران و خامی.
در اشاره به این معناها، حافظ ابیاتی آورده است که در آنها «کفر» مترادف با رفتارهای ناپسند اخلاقی قرار گرفته است؛ از جمله:
«کفر است در این مذهب خودبینی و خودرأیی»
«به مذهب همه کفر طریقت است امساک»
«تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است»
«در طریقت ما کافری است رنجیدن»
«خزینهداری میراثخوارگان کفر است»
«در مذهب طریقت خامی نشان کفر است»
سه نکته قابل توجه از این بررسی
۱. کفر در دیوان حافظ واژهای پرتکرار نیست.
در مجموع تنها ۱۸ بار واژههای کفر، کافر و کافری در غزلیات او آمده است؛ بنابراین برخلاف قرآن، از مفاهیم محوری شعر حافظ به شمار نمیآید.
۲. تمرکز حافظ بر جنبه اخلاقی کفر است نه اعتقادی.
در قرآن، کفر هم بُعد اعتقادی دارد و هم اخلاقی، اما حافظ وجه اعتقادی را تقریباً کنار گذاشته و کفر را به رذایل اخلاقی نسبت میدهد.
۳. کفر در قرآن بیشتر ناظر به رابطه انسان با خداست،
اما در نگاه حافظ کفر در سطح روابط انسانی معنا مییابد؛ یعنی رفتار انسان با دیگران ملاک «کافر بودن» یا نبودن است.
به نظر میرسد «کفر» طی فاصله هشت قرنی میان قرآن و حافظ، مسیر معنایی طولانی و پیچیدهای را طی کرده و در دیوان شاعر شیراز رنگ و بویی تازه یافته است.
برچسبها: #حافظ #دیوان حافظ #کفر #تحول معنایی #پژوهش ادبی #قرآن #مفاهیم دینی #ادبیات_فارسӣ
