این هنر ارزنده و نفیس، گرچه هنری کاملا ایرانی است و در سطح دنیا، تمام و کمال، به نام ایران شناخته می‌شود، ولی خاستگاهش ایران نبوده است. این هنر، از کشور مصر آغاز شده است؛ و باستانی‌ترین نمونه قلمکاری کشف‌شده، مربوط به ٢۶٠٠ سال پیش، در این کشور است. اما این هنر، وارد ایران‌زمین نیز شد. و از دیرباز، هنرمندان خوش‌ذوق و خلاق ایرانی، آنچه را از مصر وام گرفته بودند، به شیوه‌هایی کاملا نوآورانه، دگرگون کردند. و هنر اصیلی را به یادگار گذاشتند، که جهانیان را مبهوت می‌کند.
نام «قلمکاری» از آنجا ریشه گرفته است، که در اوایل پیدایش این هنر، نقش‌ها و نگاره‌های مورد نظر را با قلم(یا قلم‌مو) بر روی پارچه می‌کشیدند؛ که نمونه‌های این آثار کهن و نقاشی شده بر روی پارچه را هنوز هم می‌توان در پرده‌خوانی‌های شاهنامه دید. ولی بعدها، طرح‌ها و رنگ‌ها را به صورت قالب درآوردند؛ که این روش، مسیر هنر قلمکاری را به کلی دگرگون کرد؛ و به صورت هنری درآورد، که امروزه شاهد آن هستیم. و البته سبک امروزی قلمکاری نیز قدمتی دیرینه دارد؛ و دوران اوج و شکوفایی آن، به زمان صفویه (به ویژه دوران شاه عباس صفوی) برمی‌گردد.
قالب‌های مورد استفاده در این هنر، ابتدا سنگی بوده‌اند؛ و بعدها، نمونه‌های سفالین آنها نیز ساخته شده است. آثار تاریخی به جا مانده از قلمکاری، شامل این قالب‌های سنگی و سفالین نیز می‌شود؛ که در موزه نیشابور نگهداری می‌شوند. با این حال، از دوران صفویه، قالب‌های مورد استفاده برای قلمکاری، از چوب ساخته می‌شوند؛ که ساختن و استفاده کردن از آنها، بسیار آسان‌تر از نمونه‌های سنگی و سفالین است. در قالب‌های چوبی، هنرمندان، اختیارات بیشتری برای اعمال کردن جزییات و پیچیدگی‌های طرح و نقش خود دارند. امروزه نیز همچنان روش استفاده از قالب‌های چوبی، رواج دارد؛ و دستخوش تغییر نشده است. و همین امر، این هنر را تبدیل به هنری اصیل و دارای قدمتی حداقل چهارصد ساله (در نوع امروزی آن) کرده است.
برای ساختن این قالب‌های چوبی، از چوب گلابی استفاده می‌شود؛ به این دلیل که چوب گلابی، تراکم بالایی دارد و از استحکام خوبی نیز برخوردار می‌باشد؛ که زمان طولانی‌تری می‌توان از آن استفاده کرد. هنرمند قلم‌کار، با استفاده از کتیرا و پودر پوست انار (به عنوان جوهر چاپ) کاغذ طرح خود را به قالب چوبی می‌چسباند؛ و با این روش، طرح مورد نظر، کاملا بر روی چوب، چاپ می‌شود.
مرحله بعدی ساخت قالب، «قلم‌گیری» نام دارد؛ که منظور از آن، اصلاح طرح و تصحیح کردن اشتباهات احتمالی آن است. در ادامه، هنرمند، با استفاده از ابزارهای مخصوص حکاکی بر روی چوب (مانند انواع مقاره‌ها) شروع به برجسته کردن طرح اولیه می‌نماید. در پایان مرحله قالب‌سازی، اضافه‌های چوب تراشیده می‌شود؛ و از همان قطعه چوب، یک دسته، برای قالب ساخته می‌شود.
پارچه مورد استفاده در این هنر، باید کاملا از جنس پنبه خالص باشد؛ چون رنگ‌هایی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند، همیشه طبیعی و دست‌ساز هستند؛ و روی پارچه‌های الیاف مصنوعی، به خوبی انتقال نمی‌یابند. بافت پارچه‌های مخصوص قلمکاری نیز با هر نوع پارچه‌ای، تفاوت اساسی دارد؛ و به اصطلاح هنرمندان اصفهانی «بیست و دو لا» است. پارچه قلمکاری، ضخیم‌ترین نوع پارچه است؛ زیرا هنرمندان، همواره به این نکته توجه داشته‌اند که رنگ‌ها، تنها بر روی یک طرف پارچه نمایان باشند. و همچنین کیفیت و ماندگاری آثاری که هنرمندان قلم‌کار خلق می‌کردند، همواره برای آنها، دارای اهمیت ویژه‌ای بوده؛ و اولویت اول بوده است.
در کل، هنر قلمکاری، از آغاز تا کنون، به شکل تمام و کمال، در اصفهان انجام می‌پذیرد. از مرحله کاشت و برداشت پنبه، تا مراحل پارچه‌سازی، قالب‌سازی، طراحی، ساخت رنگ، اجرای طرح و…همگی محصول شهر اصفهان است.
هنگامی که پارچه مخصوص قلمکاری بافته می‌شود، در حاشیه ده سانتی‌متری اطراف آن، ریشه‌ها را به هم گره می‌زنند، تا آماده مرحله چاپ طرح بشود؛ و همچنین، الیاف آن، از یکدیگر باز نشوند. در مرحله بعدی، عملی به نام «مازو» بر روی پارچه انجام می‌شود؛ به این صورت که پارچه را در پوست انار و آب، غوطه‌ور می‌کنند، تا به بهترین شکل، رنگ را به خود جذب کند. مرحله بعدی، مرحله صاف کردن و به اصطلاح «پر زدن» است. پارچه‌ها تا می‌شوند و بر روی یک قطعه سنگ صاف، کوبیده می‌شوند. این کار، به دو دلیل انجام می‌شود: ١-مستحکم شدن و صاف شدن پارچه. ٢-بکدست شدن پارچه(از بین رفتن پستی و بلندی‌های آن).
در آثار قلمکاری، چهار رنگ اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرند:
١-رنگ سیاه، به عنوان زمینه؛ که از کتیرا، اکسید آهن و پوست گردو ساخته می‌شود.
٢-رنگ قرمز؛ ساخته شده از کتیرا و زاج سفید.
٣-رنگ آبی؛ که ده درصد آن صنعتی و نود درصد آن طبیعی است.
۴-رنگ زرد؛ که از کتیرا، پوست انار و زردچوبه ساخته می‌شود.
پس از پایان مرحله چاپ طرح‌ها بر روی پارچه، یا به عبارتی، پایان مراحل کارگاهی، پارچه‌های قلمکاری شده را به مدت ٢۴ ساعت در معرض نور خورشید و هوای آزاد قرار می‌دهند؛ تا علاوه بر خشک شدن، بوی رنگ‌ها نیز از پارچه زدوده شود.
پس از خشک شدن، به مدت یک ساعت، بخارشویی سنتی انجام می‌شود؛ و پس از بخارشویی، با پوست انار و روناس، در دیگ‌های بزرگ مسی جوشانده می‌شوند، این مراحل پایانی کار است؛ و برای تثبیت رنگ انجام می‌شود.
در آخرین مرحله، پارچه‌های قلمکاری شده را در آب روان می‌شویند، تا رنگ‌های اضافی آن، جدا بشود.
در پایان، باید این نکته بسیار مهم را در مورد این هنر باارزش به خاطر داشته باشیم، که هیچ محدودیتی برای طرح‌های مورد استفاده در قلمکاری، وجود ندارد. و هنرمندان این رشته، می‌توانند آزادانه، هر نقش و نگاری را طراحی کنند، بر روی قالب پیاده کنند و به پارچه انتقال دهند.
در واقع، وسعت طرح‌های مورد استفاده در این هنر، به پهنای تاریخ، فرهنگ، ذهن خلاق و دستان کیمیاگر هنرمندان است.
